Bài toán đất hiếm: Mỹ chưa sẵn sàng, Trung Quốc đã ra tay
Trung Quốc siết xuất khẩu đất hiếm, đe dọa chuỗi cung ứng công nghệ và quốc phòng của Mỹ. Dù nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung, Washington vẫn gặp thế khó bởi sự phụ thuộc quá lớn vào Bắc Kinh.
Ngày 4/4, chính phủ Trung Quốc đã ban hành một lệnh hạn chế mới liên quan đến xuất khẩu đất hiếm. Các nguyên tố nằm trong diện kiểm soát lần này thuộc nhóm đất hiếm trung và nặng, bao gồm Samarium, Gadolinium, Terbium, Dysprosium, Lutetium, Scandium và Yttrium.
Đất hiếm bao gồm 15 nguyên tố thuộc dãy Lanthanide (từ Lanthanum đến Lutetium), cùng với Yttrium và Scandium do có tính chất hóa học tương tự. Dựa trên đặc điểm hóa học và cấu trúc nguyên tử, đất hiếm thường được chia thành ba nhóm chính: đất hiếm nhẹ, đất hiếm trung bình và đất hiếm nặng.
Đất hiếm nhẹ như Lanthanum, Cerium, Neodymium phổ biến hơn và dễ khai thác hơn. Ngược lại, đất hiếm trung và nặng (như các nguyên tố vừa được Trung Quốc liệt vào danh sách kiểm soát) hiếm hơn, khó tách chiết hơn và có giá trị kinh tế, công nghệ cao hơn nhiều lần. Chúng là những nguyên tố có vai trò chiến lược trong chuỗi cung ứng công nghệ cao toàn cầu, đặc biệt là trong lĩnh vực quốc phòng, năng lượng tái tạo, xe điện, và thiết bị điện tử tiên tiến.
Lệnh hạn chế mới nhất của Trung Quốc đặt ra những giới hạn đối với hoạt động xuất khẩu bảy nguyên tố trên. Đơn vị xuất khẩu bắt buộc phải trình đơn xin, sau đó chờ cơ quan có thẩm quyền phê duyệt và cấp giấy phép. Điều quan trọng là thời gian chờ cấp phép không được quy định cụ thể mà có thể thay đổi tùy đơn hàng.
Bên cạnh đó, Bộ Thương mại và Tổng cục Hải quan Trung Quốc đã liệt kê danh sách các công ty Mỹ, đặc biệt là những doanh nghiệp trong lĩnh vực quân sự, bị cấm giao dịch thương mại với Bắc Kinh. Danh sách này hiện vẫn đang được bổ sung, và ngày càng dài thêm.
Đẩy Mỹ vào thế khó
Việc Trung Quốc hạn chế xuất khẩu bảy loại đất hiếm diễn ra chỉ hai ngày sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố áp thuế đối ứng (reciprocal tariffs) lên hàng loạt quốc gia, bao gồm Trung Quốc, trong một động thái mà ông gọi là “Ngày Giải phóng” (Liberation Day). Bắc Kinh thuộc nhóm các quốc gia bị áp thuế nặng, với mức thuế mà Trump đưa ra là 34%, kết hợp với mức 20% hồi tháng 2 và 3, nghĩa là siêu cường tỷ dân bị áp thuế tổng cộng 54%. Cho đến nay, sau quá trình “ăn miếng trả miếng”, mức thuế mà Mỹ áp lên Trung Quốc hiện đã được nâng lên mức 145%, thậm chí một số mặt hàng còn phải chịu mức 245%.
Đây không phải lần đầu Trung Quốc quyết định hạn chế/cấm xuất khẩu các khoáng sản quan trọng. Tháng 7/2023, Bắc Kinh đã ban hành quyết định kiểm soát xuất khẩu đối với các mặt hàng liên quan đến gallium và germanium, yêu cầu mỗi lô hàng thuộc hai kim loại này phải có giấy phép từ cơ quan chức năng trước khi bán ra nước ngoài. Mười một tháng sau, antimon cũng được bổ sung vào danh sách hạn chế xuất khẩu. Đầu tháng 12/2024, Trung Quốc quyết định cấm xuất khẩu ba khoáng sản, gồm gallium, germanium và antimon, sang Mỹ.
Cả ba đều là những khoáng sản quan trọng, bởi Washington phụ thuộc 100% vào nhập khẩu gallium, trong khi nhập đến 63% lượng antimon và 26% lượng germanium từ Bắc Kinh. Sau lệnh cấm của Trung Quốc, giá cả các mặt hàng này tăng vọt vì nguồn cung trở nên cực kỳ khan hiếm. Thậm chí, sản lượng xuất khẩu germanium và gallium của Bắc Kinh đã trở về mức gần như bằng 0 ở thời điểm cuối năm ngoái.
Khó khăn đối với Mỹ có thể sẽ còn nhân lên gấp bội sau đợt hạn chế mới nhất của Trung Quốc liên quan đến bảy loại đất hiếm trung và nặng. Lý do là vì theo thống kê vào năm 2023, Trung Quốc chiếm tới 99% sản lượng đất hiếm nặng toàn cầu, với một lượng nhỏ còn lại đến từ nhà máy của Công ty Cổ phần Đất hiếm Việt Nam. Tuy nhiên, nhà máy này đã bị đóng cửa vào năm 2024 do vi phạm pháp luật. Cụ thể, Chủ tịch của công ty là Lưu Anh Tuấn đã bị bắt vì nằm trong đường dây buôn lậu đất hiếm, gây thiệt hại cho Nhà nước hơn 864 tỷ đồng. Việc nhà máy bị đóng cửa đã biến Trung Quốc thành nhà cung cấp duy nhất các nguyên tố đất hiếm nặng, củng cố vị thế độc quyền của Bắc Kinh trên thị trường toàn cầu.
Trung Quốc có năng lực sản xuất đất hiếm nặng lớn đến vậy là vì nước này sở hữu các mỏ đất hiếm nặng phong phú nhất thế giới, nằm trong một thung lũng nhỏ ở ngoại ô Long Nam, tỉnh Giang Tây. Tại đây, quặng được vận chuyển đến các nhà máy lọc ở Long Nam để loại bỏ tạp chất, sau đó chuyển đến các nhà máy sản xuất nam châm ở Cam Châu, cách đó khoảng 130km. Hệ sinh thái sản xuất khép kín này giúp Trung Quốc kiểm soát chặt chẽ chuỗi cung ứng đất hiếm nặng, từ khai thác đến sản xuất sản phẩm cuối cùng.
Thêm vào đó, bảy loại đất hiếm mà Trung Quốc hạn chế xuất khẩu là những khoáng sản khó thay thế. Dysprosium và Terbi giúp điều chỉnh nhiệt trong các nam châm dùng để cung cấp năng lượng cho các tua-bin gió ngoài khơi, máy bay phản lực và tàu vũ trụ. Năm kim loại còn lại rất quan trọng đối với chip trí tuệ nhân tạo.
Với việc Trung Quốc độc quyền toàn diện trong phân khúc đất hiếm nặng, lệnh hạn chế xuất khẩu nhiều khả năng sẽ sẽ giáng một đòn mạnh vào nền công nghiệp Mỹ. Lý do là giá cả nhiều kim loại quan trọng, vốn đã cao, được dự báo sẽ còn tăng mạnh khi các doanh nghiệp đổ xô tích trữ hàng trong bối cảnh nguồn cung khan hiếm. Theo ước tính của Neha Mukherjee, chuyên gia thuộc công ty nghiên cứu Benchmark Minerals, trong thời gian tới, giá Dysprosium có thể tăng từ 230 USD/kg hiện nay lên tới 300 USD/kg.
Một số doanh nghiệp tại Mỹ vẫn còn lượng dự trữ nhất định, nhưng các kho dự trữ có thể sẽ cạn kiệt chỉ trong vòng vài tháng tới nếu không có nguồn bổ sung ổn định. Khi điều đó xảy ra, các ngành công nghiệp dân sự sẽ là đối tượng đầu tiên chịu ảnh hưởng rõ rệt. Chẳng hạn, các dự án tua-bin gió ngoài khơi có thể không còn khả thi về mặt kinh tế, hoặc thậm chí bị trì hoãn, đình trệ. Trong lĩnh vực xe điện, các nhà sản xuất có thể buộc phải chuyển sang sử dụng động cơ nhỏ hơn, hiệu suất thấp hơn do thiếu nguyên liệu sản xuất nam châm hiệu suất cao.
Không chỉ ở khía cạnh dân sự, ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ cũng có thể sớm rơi vào tình trạng khó khăn. Đất hiếm góp mặt trong hàng loạt hệ thống vũ khí hiện đại của Mỹ, từ máy bay chiến đấu cho đến tàu ngầm, tên lửa và radar. Cụ thể, mỗi chiếc máy bay chiến đấu F-35 sử dụng hơn 400kg đất hiếm trong quá trình sản xuất. Một tàu khu trục lớp Arleigh Burke cần khoảng 2359kg, trong khi tàu ngầm tấn công lớp Virginia đòi hỏi tới 4173kg.
Bài toán khó cho Mỹ
Từ năm 2020, Bộ Quốc phòng Mỹ đã đẩy mạnh nỗ lực xây dựng một chuỗi cung ứng đất hiếm trong nước nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn cung từ Trung Quốc. Cụ thể, trong năm đó, Lầu Năm Góc đã cấp cho công ty MP Materials khoản tài trợ trị giá 9,6 triệu USD thông qua chương trình DPA Title III, nhằm phát triển một cơ sở tách đất hiếm nhẹ tại Mountain Pass (bang California). DPA Title III là một phần của Đạo luật Sản xuất Quốc phòng (Defense Production Act), cho phép chính phủ đầu tư tài chính trực tiếp vào khu vực tư nhân để tăng năng lực sản xuất các vật liệu, linh kiện hoặc công nghệ thiết yếu cho an ninh quốc gia, nhất là khi thị trường tư nhân không đủ khả năng hoặc không có động lực để đầu tư. Hai năm sau, MP Materials tiếp tục nhận thêm 35 triệu USD để xây dựng một cơ sở xử lý đất hiếm nặng.
Các cơ sở này dự kiến sẽ trở thành những trung tâm đầu tiên tại Mỹ có khả năng tích hợp toàn bộ chuỗi sản xuất đất hiếm: từ khai thác, tách chiết, rửa trôi tại Mountain Pass cho đến tinh chế và sản xuất nam châm tại Fort Worth (bang Texas). Tuy nhiên, ngay cả khi toàn bộ hệ thống đi vào hoạt động đúng kế hoạch, sản lượng nam châm Neodymium - Sắt - Boron (NdFeB) mà MP Materials có thể cung cấp vào cuối năm 2025 ước tính chỉ đạt khoảng 1.000 tấn, chưa đầy 1% so với 138.000 tấn mà Trung Quốc đã sản xuất vào năm 2018, và con số của Bắc Kinh trong năm 2024 đã đạt khoảng 300.000 tấn.
Với sản lượng hiện tại, năng lực đất hiếm của Mỹ nhiều khả năng chưa đủ để đáp ứng mục tiêu mà Bộ Quốc phòng nước này đề ra. Theo đó, trong Chiến lược Công nghiệp Quốc phòng Quốc gia (National Defense Industrial Strategy) công bố năm 2024, Bộ Quốc phòng đặt mục tiêu đến năm 2027 sẽ hoàn thiện chuỗi cung ứng từ khai thác quặng đến sản xuất nam châm đất hiếm, đủ để đáp ứng toàn bộ nhu cầu quốc phòng trong nước.
Một giải pháp khác mà Washington có thể theo đuổi là đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm thông qua các mô hình khai thác mới. Thời gian qua, Cơ quan Tài chính Phát triển Mỹ đã đầu tư 50 triệu USD vào dự án Phalaborwa – một dự án khai thác đất hiếm từ chất thải công nghiệp. Dự án này tận dụng bãi thải từ một mỏ phosphate cũ để chiết xuất các nguyên tố đất hiếm quan trọng như Neodymium, Praseodymium, Dysprosium và Terbium. Đây được xem như một bước đi mang tính đột phá, vừa giúp tận dụng tài nguyên phế thải, vừa mở rộng nguồn cung ngoài Trung Quốc. Tuy nhiên, dự án dự kiến chỉ đi vào hoạt động từ năm 2026, đồng nghĩa với việc nỗ lực giảm phụ thuộc vào Bắc Kinh của Washington sẽ tiếp tục bị trì hoãn trong trung hạn.
Ngay cả khi Washington đặt kỳ vọng vào Australia như một giải pháp thay thế, triển vọng trong ngắn hạn vẫn chưa thể khả quan hơn. Canberra đang tích cực phát triển dự án Browns Range với tham vọng trở thành nhà sản xuất Dysprosium quan trọng đầu tiên bên ngoài Trung Quốc. Theo ước tính, mỏ Browns Range sở hữu trữ lượng khoảng 2.294 tấn Dysprosium, với công suất khai thác tiềm năng lên đến 279.000kg dysprosium mỗi năm.
Tuy nhiên, để hiện thực hóa mục tiêu này, Australia vẫn còn phải vượt qua nhiều thách thức đáng kể, đặc biệt là trong khâu xây dựng năng lực chế biến và tinh chế đất hiếm, vốn hiện nay gần như vẫn phụ thuộc hoàn toàn vào chuỗi cung ứng của Trung Quốc.
Hiện tại, Lynas Rare Earths – công ty đất hiếm hàng đầu của Australia – đang là nhà sản xuất đất hiếm được tách chiết (separated rare earths) lớn nhất bên ngoài Trung Quốc. Dù vậy, phần lớn oxit đất hiếm do Lynas sản xuất vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tinh chế thành các sản phẩm có thể sử dụng trong công nghiệp.
Thực tế này cho thấy Canberra vẫn phụ thuộc đáng kể vào Bắc Kinh, đặc biệt ở các khâu cuối cùng trong chuỗi cung ứng đất hiếm. Sự phụ thuộc này được dự báo sẽ còn tiếp diễn ít nhất đến năm 2026, khi các cơ sở tinh chế nội địa tại Australia được hoàn thiện và đi vào vận hành.
***
Tóm lại, lệnh hạn chế xuất khẩu bảy loại đất hiếm trong đợt siết chặt mới nhất của Trung Quốc đang đẩy Mỹ vào tình thế khó khăn, khi Washington vẫn phụ thuộc nặng nề vào nguồn cung đất hiếm nặng từ Bắc Kinh. Giá đất hiếm có thể sẽ tăng vọt trong thời gian tới, nhưng điều đáng lo hơn là khả năng thiếu hụt nguồn hàng để nhập khẩu sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động của doanh nghiệp Mỹ, cả trong lĩnh vực dân sự lẫn quốc phòng.
Dù đã nhận diện được thách thức, Washington trong ngắn hạn vẫn khó xoay chuyển tình thế, do năng lực tự cung tự cấp đất hiếm trong nước còn yếu, trong khi nguồn cung thay thế từ Nam Phi hay Australia vẫn chưa đạt quy mô cần thiết.
Trong những năm tới, câu hỏi đặt ra là: Liệu Mỹ có thể tạo ra bước đột phá đủ mạnh để thoát khỏi sự phụ thuộc chiến lược vào Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm?
Bài viết này thuộc ấn bản đặc biệt với chủ đề “Chính sách thuế quan của Trump và phản ứng của các quốc gia”.
Bạn có hài lòng về bài viết? Đóng góp cho VSF tại đây. Mọi đóng góp tài chính từ quý độc giả đều là nguồn động lực to lớn để chúng tôi tiếp tục xuất bản những nội dung chất lượng cho cộng đồng.
Ngày 4/4, chính phủ Trung Quốc đã ban hành một lệnh hạn chế mới liên quan đến xuất khẩu đất hiếm. Các nguyên tố nằm trong diện kiểm soát lần này thuộc nhóm đất hiếm trung và nặng, bao gồm Samarium, Gadolinium, Terbium, Dysprosium, Lutetium, Scandium và Yttrium.
Đất hiếm bao gồm 15 nguyên tố thuộc dãy Lanthanide (từ Lanthanum đến Lutetium), cùng với Yttrium và Scandium do có tính chất hóa học tương tự. Dựa trên đặc điểm hóa học và cấu trúc nguyên tử, đất hiếm thường được chia thành ba nhóm chính: đất hiếm nhẹ, đất hiếm trung bình và đất hiếm nặng.
Đất hiếm nhẹ như Lanthanum, Cerium, Neodymium phổ biến hơn và dễ khai thác hơn. Ngược lại, đất hiếm trung và nặng (như các nguyên tố vừa được Trung Quốc liệt vào danh sách kiểm soát) hiếm hơn, khó tách chiết hơn và có giá trị kinh tế, công nghệ cao hơn nhiều lần. Chúng là những nguyên tố có vai trò chiến lược trong chuỗi cung ứng công nghệ cao toàn cầu, đặc biệt là trong lĩnh vực quốc phòng, năng lượng tái tạo, xe điện, và thiết bị điện tử tiên tiến.
Lệnh hạn chế mới nhất của Trung Quốc đặt ra những giới hạn đối với hoạt động xuất khẩu bảy nguyên tố trên. Đơn vị xuất khẩu bắt buộc phải trình đơn xin, sau đó chờ cơ quan có thẩm quyền phê duyệt và cấp giấy phép. Điều quan trọng là thời gian chờ cấp phép không được quy định cụ thể mà có thể thay đổi tùy đơn hàng.
Bên cạnh đó, Bộ Thương mại và Tổng cục Hải quan Trung Quốc đã liệt kê danh sách các công ty Mỹ, đặc biệt là những doanh nghiệp trong lĩnh vực quân sự, bị cấm giao dịch thương mại với Bắc Kinh. Danh sách này hiện vẫn đang được bổ sung, và ngày càng dài thêm.
Đẩy Mỹ vào thế khó
Việc Trung Quốc hạn chế xuất khẩu bảy loại đất hiếm diễn ra chỉ hai ngày sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố áp thuế đối ứng (reciprocal tariffs) lên hàng loạt quốc gia, bao gồm Trung Quốc, trong một động thái mà ông gọi là “Ngày Giải phóng” (Liberation Day). Bắc Kinh thuộc nhóm các quốc gia bị áp thuế nặng, với mức thuế mà Trump đưa ra là 34%, kết hợp với mức 20% hồi tháng 2 và 3, nghĩa là siêu cường tỷ dân bị áp thuế tổng cộng 54%. Cho đến nay, sau quá trình “ăn miếng trả miếng”, mức thuế mà Mỹ áp lên Trung Quốc hiện đã được nâng lên mức 145%, thậm chí một số mặt hàng còn phải chịu mức 245%.
Đây không phải lần đầu Trung Quốc quyết định hạn chế/cấm xuất khẩu các khoáng sản quan trọng. Tháng 7/2023, Bắc Kinh đã ban hành quyết định kiểm soát xuất khẩu đối với các mặt hàng liên quan đến gallium và germanium, yêu cầu mỗi lô hàng thuộc hai kim loại này phải có giấy phép từ cơ quan chức năng trước khi bán ra nước ngoài. Mười một tháng sau, antimon cũng được bổ sung vào danh sách hạn chế xuất khẩu. Đầu tháng 12/2024, Trung Quốc quyết định cấm xuất khẩu ba khoáng sản, gồm gallium, germanium và antimon, sang Mỹ.
Cả ba đều là những khoáng sản quan trọng, bởi Washington phụ thuộc 100% vào nhập khẩu gallium, trong khi nhập đến 63% lượng antimon và 26% lượng germanium từ Bắc Kinh. Sau lệnh cấm của Trung Quốc, giá cả các mặt hàng này tăng vọt vì nguồn cung trở nên cực kỳ khan hiếm. Thậm chí, sản lượng xuất khẩu germanium và gallium của Bắc Kinh đã trở về mức gần như bằng 0 ở thời điểm cuối năm ngoái.
Khó khăn đối với Mỹ có thể sẽ còn nhân lên gấp bội sau đợt hạn chế mới nhất của Trung Quốc liên quan đến bảy loại đất hiếm trung và nặng. Lý do là vì theo thống kê vào năm 2023, Trung Quốc chiếm tới 99% sản lượng đất hiếm nặng toàn cầu, với một lượng nhỏ còn lại đến từ nhà máy của Công ty Cổ phần Đất hiếm Việt Nam. Tuy nhiên, nhà máy này đã bị đóng cửa vào năm 2024 do vi phạm pháp luật. Cụ thể, Chủ tịch của công ty là Lưu Anh Tuấn đã bị bắt vì nằm trong đường dây buôn lậu đất hiếm, gây thiệt hại cho Nhà nước hơn 864 tỷ đồng. Việc nhà máy bị đóng cửa đã biến Trung Quốc thành nhà cung cấp duy nhất các nguyên tố đất hiếm nặng, củng cố vị thế độc quyền của Bắc Kinh trên thị trường toàn cầu.
Trung Quốc có năng lực sản xuất đất hiếm nặng lớn đến vậy là vì nước này sở hữu các mỏ đất hiếm nặng phong phú nhất thế giới, nằm trong một thung lũng nhỏ ở ngoại ô Long Nam, tỉnh Giang Tây. Tại đây, quặng được vận chuyển đến các nhà máy lọc ở Long Nam để loại bỏ tạp chất, sau đó chuyển đến các nhà máy sản xuất nam châm ở Cam Châu, cách đó khoảng 130km. Hệ sinh thái sản xuất khép kín này giúp Trung Quốc kiểm soát chặt chẽ chuỗi cung ứng đất hiếm nặng, từ khai thác đến sản xuất sản phẩm cuối cùng.
Thêm vào đó, bảy loại đất hiếm mà Trung Quốc hạn chế xuất khẩu là những khoáng sản khó thay thế. Dysprosium và Terbi giúp điều chỉnh nhiệt trong các nam châm dùng để cung cấp năng lượng cho các tua-bin gió ngoài khơi, máy bay phản lực và tàu vũ trụ. Năm kim loại còn lại rất quan trọng đối với chip trí tuệ nhân tạo.
Với việc Trung Quốc độc quyền toàn diện trong phân khúc đất hiếm nặng, lệnh hạn chế xuất khẩu nhiều khả năng sẽ sẽ giáng một đòn mạnh vào nền công nghiệp Mỹ. Lý do là giá cả nhiều kim loại quan trọng, vốn đã cao, được dự báo sẽ còn tăng mạnh khi các doanh nghiệp đổ xô tích trữ hàng trong bối cảnh nguồn cung khan hiếm. Theo ước tính của Neha Mukherjee, chuyên gia thuộc công ty nghiên cứu Benchmark Minerals, trong thời gian tới, giá Dysprosium có thể tăng từ 230 USD/kg hiện nay lên tới 300 USD/kg.
Một số doanh nghiệp tại Mỹ vẫn còn lượng dự trữ nhất định, nhưng các kho dự trữ có thể sẽ cạn kiệt chỉ trong vòng vài tháng tới nếu không có nguồn bổ sung ổn định. Khi điều đó xảy ra, các ngành công nghiệp dân sự sẽ là đối tượng đầu tiên chịu ảnh hưởng rõ rệt. Chẳng hạn, các dự án tua-bin gió ngoài khơi có thể không còn khả thi về mặt kinh tế, hoặc thậm chí bị trì hoãn, đình trệ. Trong lĩnh vực xe điện, các nhà sản xuất có thể buộc phải chuyển sang sử dụng động cơ nhỏ hơn, hiệu suất thấp hơn do thiếu nguyên liệu sản xuất nam châm hiệu suất cao.
Không chỉ ở khía cạnh dân sự, ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ cũng có thể sớm rơi vào tình trạng khó khăn. Đất hiếm góp mặt trong hàng loạt hệ thống vũ khí hiện đại của Mỹ, từ máy bay chiến đấu cho đến tàu ngầm, tên lửa và radar. Cụ thể, mỗi chiếc máy bay chiến đấu F-35 sử dụng hơn 400kg đất hiếm trong quá trình sản xuất. Một tàu khu trục lớp Arleigh Burke cần khoảng 2359kg, trong khi tàu ngầm tấn công lớp Virginia đòi hỏi tới 4173kg.
Bài toán khó cho Mỹ
Từ năm 2020, Bộ Quốc phòng Mỹ đã đẩy mạnh nỗ lực xây dựng một chuỗi cung ứng đất hiếm trong nước nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn cung từ Trung Quốc. Cụ thể, trong năm đó, Lầu Năm Góc đã cấp cho công ty MP Materials khoản tài trợ trị giá 9,6 triệu USD thông qua chương trình DPA Title III, nhằm phát triển một cơ sở tách đất hiếm nhẹ tại Mountain Pass (bang California). DPA Title III là một phần của Đạo luật Sản xuất Quốc phòng (Defense Production Act), cho phép chính phủ đầu tư tài chính trực tiếp vào khu vực tư nhân để tăng năng lực sản xuất các vật liệu, linh kiện hoặc công nghệ thiết yếu cho an ninh quốc gia, nhất là khi thị trường tư nhân không đủ khả năng hoặc không có động lực để đầu tư. Hai năm sau, MP Materials tiếp tục nhận thêm 35 triệu USD để xây dựng một cơ sở xử lý đất hiếm nặng.
Các cơ sở này dự kiến sẽ trở thành những trung tâm đầu tiên tại Mỹ có khả năng tích hợp toàn bộ chuỗi sản xuất đất hiếm: từ khai thác, tách chiết, rửa trôi tại Mountain Pass cho đến tinh chế và sản xuất nam châm tại Fort Worth (bang Texas). Tuy nhiên, ngay cả khi toàn bộ hệ thống đi vào hoạt động đúng kế hoạch, sản lượng nam châm Neodymium - Sắt - Boron (NdFeB) mà MP Materials có thể cung cấp vào cuối năm 2025 ước tính chỉ đạt khoảng 1.000 tấn, chưa đầy 1% so với 138.000 tấn mà Trung Quốc đã sản xuất vào năm 2018, và con số của Bắc Kinh trong năm 2024 đã đạt khoảng 300.000 tấn.
Với sản lượng hiện tại, năng lực đất hiếm của Mỹ nhiều khả năng chưa đủ để đáp ứng mục tiêu mà Bộ Quốc phòng nước này đề ra. Theo đó, trong Chiến lược Công nghiệp Quốc phòng Quốc gia (National Defense Industrial Strategy) công bố năm 2024, Bộ Quốc phòng đặt mục tiêu đến năm 2027 sẽ hoàn thiện chuỗi cung ứng từ khai thác quặng đến sản xuất nam châm đất hiếm, đủ để đáp ứng toàn bộ nhu cầu quốc phòng trong nước.
Một giải pháp khác mà Washington có thể theo đuổi là đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm thông qua các mô hình khai thác mới. Thời gian qua, Cơ quan Tài chính Phát triển Mỹ đã đầu tư 50 triệu USD vào dự án Phalaborwa – một dự án khai thác đất hiếm từ chất thải công nghiệp. Dự án này tận dụng bãi thải từ một mỏ phosphate cũ để chiết xuất các nguyên tố đất hiếm quan trọng như Neodymium, Praseodymium, Dysprosium và Terbium. Đây được xem như một bước đi mang tính đột phá, vừa giúp tận dụng tài nguyên phế thải, vừa mở rộng nguồn cung ngoài Trung Quốc. Tuy nhiên, dự án dự kiến chỉ đi vào hoạt động từ năm 2026, đồng nghĩa với việc nỗ lực giảm phụ thuộc vào Bắc Kinh của Washington sẽ tiếp tục bị trì hoãn trong trung hạn.
Ngay cả khi Washington đặt kỳ vọng vào Australia như một giải pháp thay thế, triển vọng trong ngắn hạn vẫn chưa thể khả quan hơn. Canberra đang tích cực phát triển dự án Browns Range với tham vọng trở thành nhà sản xuất Dysprosium quan trọng đầu tiên bên ngoài Trung Quốc. Theo ước tính, mỏ Browns Range sở hữu trữ lượng khoảng 2.294 tấn Dysprosium, với công suất khai thác tiềm năng lên đến 279.000kg dysprosium mỗi năm.
Tuy nhiên, để hiện thực hóa mục tiêu này, Australia vẫn còn phải vượt qua nhiều thách thức đáng kể, đặc biệt là trong khâu xây dựng năng lực chế biến và tinh chế đất hiếm, vốn hiện nay gần như vẫn phụ thuộc hoàn toàn vào chuỗi cung ứng của Trung Quốc.
Hiện tại, Lynas Rare Earths – công ty đất hiếm hàng đầu của Australia – đang là nhà sản xuất đất hiếm được tách chiết (separated rare earths) lớn nhất bên ngoài Trung Quốc. Dù vậy, phần lớn oxit đất hiếm do Lynas sản xuất vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tinh chế thành các sản phẩm có thể sử dụng trong công nghiệp.
Thực tế này cho thấy Canberra vẫn phụ thuộc đáng kể vào Bắc Kinh, đặc biệt ở các khâu cuối cùng trong chuỗi cung ứng đất hiếm. Sự phụ thuộc này được dự báo sẽ còn tiếp diễn ít nhất đến năm 2026, khi các cơ sở tinh chế nội địa tại Australia được hoàn thiện và đi vào vận hành.
***
Tóm lại, lệnh hạn chế xuất khẩu bảy loại đất hiếm trong đợt siết chặt mới nhất của Trung Quốc đang đẩy Mỹ vào tình thế khó khăn, khi Washington vẫn phụ thuộc nặng nề vào nguồn cung đất hiếm nặng từ Bắc Kinh. Giá đất hiếm có thể sẽ tăng vọt trong thời gian tới, nhưng điều đáng lo hơn là khả năng thiếu hụt nguồn hàng để nhập khẩu sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động của doanh nghiệp Mỹ, cả trong lĩnh vực dân sự lẫn quốc phòng.
Dù đã nhận diện được thách thức, Washington trong ngắn hạn vẫn khó xoay chuyển tình thế, do năng lực tự cung tự cấp đất hiếm trong nước còn yếu, trong khi nguồn cung thay thế từ Nam Phi hay Australia vẫn chưa đạt quy mô cần thiết.
Trong những năm tới, câu hỏi đặt ra là: Liệu Mỹ có thể tạo ra bước đột phá đủ mạnh để thoát khỏi sự phụ thuộc chiến lược vào Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm?
Bài viết này thuộc ấn bản đặc biệt với chủ đề “Chính sách thuế quan của Trump và phản ứng của các quốc gia”.
Bạn có hài lòng về bài viết? Đóng góp cho VSF tại đây. Mọi đóng góp tài chính từ quý độc giả đều là nguồn động lực to lớn để chúng tôi tiếp tục xuất bản những nội dung chất lượng cho cộng đồng.
Từ khoá: đất hiếm Trung Quốc cạnh tranh Mỹ - Trung khoáng sản chiến lược
