Đá Hoài Ân: Điểm nóng mới nhất giữa Trung Quốc và Philippines

Ăn miếng trả miếng tại Đá Hoài Ân

Sau một thời gian tạm lắng căng thẳng, Trung Quốc và Philippines đã mở ra một hướng xung đột mới đó là cạnh tranh nhau ở Đá Hoài Ân (Sandy Cay). Đây là một bãi đá san hô nằm ở phía Đông Nam của quần đảo Trường Sa, có diện tích nổi rất hạn chế, thường chỉ lộ ra khi thủy triều xuống, và ngập nước khi thủy triều lên. Bãi đá này nằm cách Đảo Thị Tứ (Thitu Island) do Manila kiểm soát hai hải lý, và Đá Xu Bi (Subi Reef) do Bắc Kinh chiếm giữ mười hải lý. 

Cụ thể, vào ngày 24/4, trang Hoàn cầu Thời báo (Global Times) đưa tin Lực lượng Hải cảnh Trung Quốc (CCG) đã tiến hành cái mà họ gọi là “quyền tài phán có chủ quyền” (sovereign jurisdiction) tại Đá Hoài Ân. Sau đó, hình ảnh được Đài truyền hình Trung ương Trung Quốc (CCTV) công bố cho thấy bốn nhân viên CCG tạo dáng với lá cờ Trung Quốc trên bãi cát của Đá Hoài Ân, đi kèm mô tả rằng đây là “lời thề chủ quyền” (vow of sovereignty). Báo cáo này cũng cho biết lực lượng Trung Quốc đã kiểm tra rạn san hô “để thu thập bằng chứng video về các hoạt động bất hợp pháp của Philippines” (to collect video evidence of relevant illegal activities by the Philippines), đồng thời thực hiện việc thu gom rác thải như chai nhựa, que gỗ và các mảnh vụn trôi dạt, hành động dường như nhằm tạo dựng hình ảnh là “quốc gia có trách nhiệm đối với khu vực.”

Ngay sau động thái này, Philippines đã có phản ứng cứng rắn thông qua Chiến dịch Hàng hải Liên cơ quan (Inter-Agency Maritime Operation), do Lực lượng Đặc nhiệm Quốc gia về Biển Tây Philippines (The National Task Force for the West Philippine Sea, NTF-WPS) chủ trì. Chiến dịch đã triển khai bốn xuồng cao su đến Đá Hoài Ân, cùng với hai thực thể lân cận là Pagasa Cay 1 và Pagasa Cay 3. Lực lượng Tuần duyên Philippines (PCG) và Hải quân Philippines đã giương cao lá cờ quốc gia tại cả ba địa điểm trên, như một lời tuyên bố rõ ràng về yêu sách chủ quyền của Manila. Đồng thời, NTF-WPS cũng cáo buộc sự hiện diện của một tàu CCG và bảy tàu dân quân biển Trung Quốc hoạt động xung quanh Đá Hoài Ân. 

Ngoài ra, Chuẩn Đô đốc Roy Vincent Trinidad, phát ngôn viên Hải quân Philippines về Biển Tây Philippines (tức Biển Đông theo cách gọi của Việt Nam), cho biết các tàu Trung Quốc vẫn lảng vảng quanh khu vực, song điều này không phải là điều mới lạ, khi Bắc Kinh từ lâu đã duy trì hiện diện gần đảo Thị Tứ. Do đó, ông Trinidad nhấn mạnh rằng Đá Hoài Ân không hề rơi vào tay Trung Quốc.  

Ngày 22/5, phía Trung Quốc cáo buộc các tàu Philippines đã xâm nhập trái phép vùng biển gần Đá Xu Bi và Hoài Ân do Bắc Kinh kiểm soát. Cụ thể, CCG cho biết các tàu Philippines đã cho nhân viên đổ bộ lên Đá Hoài Ân, đồng thời phớt lờ các cảnh báo, dẫn đến vụ va chạm giữa đôi bên khi Trung Quốc quyết định sử dụng vòi rồng để ngăn chặn. 

Ở chiều ngược lại, theo báo cáo từ Cục Thủy sản và Tài nguyên Thủy sản Philippines (BFAR), một trong hai tàu nghiên cứu DA-BFAR tham gia khảo sát lấy mẫu cát trong khu vực đã bị tàu hải cảnh cỡ lớn của Trung Quốc tấn công bằng vòi rồng. Hành động này diễn ra hai lần liên tiếp, gây hư hại phần mũi cảng và ống khói của con tàu. 

Đáng chú ý, đây là lần đầu tiên lực lượng Trung Quốc sử dụng vòi rồng để nhắm vào các tàu nghiên cứu của DA-BFAR trong khu vực Đá Hoài Ân, có thể là một dấu hiệu cho thấy Bắc Kinh đang mở rộng phạm vi và mức độ cưỡng ép, không chỉ với lực lượng quân sự hay tuần duyên Philippines, mà cả với các cơ quan dân sự.

Trên thực tế, tranh chấp liên quan đến Đá Hoài Ân đã manh nha xuất hiện từ năm 2017. Vào năm đó, Bắc Kinh đã thể hiện rõ ý định áp đặt quyền kiểm soát khu vực này khi phản đối gay gắt việc quân đội Philippines dựng các nơi trú ẩn tạm thời cho ngư dân tại đây. Trung Quốc đã viện dẫn cái gọi là duy trì nguyên trạng theo Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) ký năm 2002 với Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Nếu kiểm soát được Đá Hoài Ân, Bắc Kinh có thể củng cố yêu sách chủ quyền đối với Đá Xu Bi, và mở rộng ảnh hưởng về phía Đảo Thị Tứ gần đó.

Tuy nhiên, trong giai đoạn cầm quyền của cựu Tổng thống Rodrigo Duterte, Philippines theo đuổi chính sách hòa hoãn với Trung Quốc. Do đó, ông Duterte đã ra lệnh ngừng các hoạt động xây dựng tại Đá Hoài Ân, và quyết định này được Bắc Kinh xem là dấu hiệu thuận lợi để gia tăng hiện diện và chuẩn bị cho các bước đi quyết đoán hơn trong khu vực.

Từ năm 2019, Trung Quốc đã đẩy mạnh chiến thuật “cắt lát Salami” (Salami slicing), nghĩa là chiếm dần từng phần nhỏ nhưng liên tục, bằng cách triển khai các tàu hải cảnh và dân quân biển tạo thành hàng rào thực tế quanh Đá Hoài Ân, nhằm cản trở ngư dân Philippines tiếp cận thực thể này. Đây là chiến lược từng được áp dụng thành công trong vụ Scarborough năm 2012, dẫn đến việc Bắc Kinh kiểm soát thực thể nằm sâu trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Philippines. 

Dưới thời Tổng thống Ferdinand Marcos Jr., Philippines đang từng bước phục hồi thế chủ động tại Biển Tây Philippines. Vào tháng 12/2023, một tiền đồn mới của PCG đã được thiết lập tại Đảo Thị Tứ nhằm tăng cường giám sát hoạt động quanh Đá Hoài Ân. Đồng thời, các hoạt động phát triển hạ tầng, cải thiện điều kiện sống và đẩy mạnh tuần tra tại khu vực cũng được Philippines chú trọng thực hiện. 

Tuy nhiên, sự khiêu khích của Trung Quốc vẫn không ngừng leo thang. Hành động giương cờ gần đây dù chỉ mang tính biểu tượng (vì lực lượng của Bắc Kinh đã rút đi sau đó), nhưng đây là một phần trong chiến dịch tâm lý và pháp lý nhằm hợp thức hóa sự hiện diện phi pháp của lực lượng này ở Biển Đông. Bắc Kinh đang từng bước tìm cách áp đặt quyền kiểm soát không chỉ đối với Đá Hoài Ân, mà còn với các thực thể lân cận như Cỏ Mây (Second Thomas), Sa Bin (Sabina), và Thị Tứ, đều là các vị trí then chốt trong chiến lược phòng thủ của Philippines.

Philippines không chùn bước

Trước sức ép của Trung Quốc, chính quyền Marcos đang tính đến những biện pháp mang tính chiến lược hơn để bảo vệ lợi ích của nước này ở Biển Đông. Cụ thể, Manila đang khẩn trương soạn thảo một chiến lược dài hạn nhằm bảo vệ các tuyên bố chủ quyền của mình ở Biển Đông, với mục tiêu duy trì lập trường hàng hải kiên quyết ngay cả sau khi nhiệm kỳ của Tổng thống Marcos kết thúc vào năm 2028. Theo Cố vấn An ninh Quốc gia Eduardo Año, chiến lược này được thiết kế như một phản ứng trực tiếp trước “những yêu sách lãnh thổ vô căn cứ, phi lý và ngày càng mở rộng” (China’s baseless, excessive and expansive territorial claims), cũng như các hành động quân sự hóa và cưỡng ép của Trung Quốc trong khu vực.

Nhìn chung, việc Philippines theo đuổi chiến lược lâu dài là nỗ lực hướng đến chấm dứt tình trạng “con lắc chính sách”, nhắc đến việc Manila hay bị dao động giữa các trục Washington và Bắc Kinh tuỳ thuộc vào từng chính quyền. Tuy vậy, hiện chưa rõ chiến lược mới của Philippines sẽ chứa đựng nội dung nào. Với những gì Philippines dưới thời Marcos theo đuổi thời gian qua, chiến lược mới có thể bao gồm tăng cường mạng lưới liên minh quốc tế (thông qua các thỏa thuận quốc phòng), đồng thời mở rộng hợp tác về phòng thủ mạng, chống thông tin sai lệch và phát triển công nghiệp quốc phòng nội địa. 

Nếu được triển khai đầy đủ và có sự đồng thuận lâu dài giữa các lực lượng chính trị, chiến lược mới này có thể giúp Philippines củng cố vị thế ở Biển Đông, tạo nền tảng cho một chính sách đối ngoại ổn định, linh hoạt và chủ động hơn trong khu vực đầy biến động.

Đồng thời, vào ngày 21/5, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Philippines Teresita Daza cho biết rằng Philippines sẽ vận động để thúc đẩy mạnh mẽ tiến trình đàm phán về Bộ quy tắc ứng xử (COC) mang tính ràng buộc và thực chất, nhằm ngăn chặn nguy cơ xung đột quy mô lớn tại Biển Đông. Trước mắt, Manila sẽ làm điều này trong khuôn khổ Hội nghị Thượng đỉnh các nhà lãnh đạo ASEAN diễn ra vào cuối tháng 5 tại Kuala Lumpur (Malaysia). 

Các nguồn tin ngoại giao tiết lộ rằng tiến trình đàm phán hiện đã chạm đến những nội dung nhạy cảm nhất, được gọi là các “cột mốc” (milestones), bao gồm phạm vi địa lý mà COC sẽ áp dụng (đặc biệt là với các khu vực đang có tranh chấp căng thẳng như quần đảo Trường Sa), và liệu bộ quy tắc này có mang tính ràng buộc pháp lý hay không. Đây chính là hai điểm mấu chốt khiến các vòng đàm phán trước đây lâm vào bế tắc, khi Trung Quốc liên tục né tránh các điều khoản có thể hạn chế hành động của Bắc Kinh trên thực địa.

Việc Philippines chủ động nêu cao vai trò dẫn dắt trong thúc đẩy COC không chỉ thể hiện quyết tâm bảo vệ lợi ích quốc gia trên biển, mà dường như còn hướng tới góp phần định hình vai trò trung tâm của ASEAN trong quản trị an ninh khu vực, giữa bối cảnh cục diện địa chính trị đang ngày càng phân cực và cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung trở nên gay gắt hơn.

Bên cạnh đó, để tăng cường năng lực quốc phòng, chính phủ Marcos tiếp tục thắt chặt quan hệ với đồng minh quan trọng nhất là Mỹ. Sau chuyến thăm của Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Pete Hegseth đến Manila hồi cuối tháng 3, với nội dung chính là khẳng định cam kết của Washington rằng chính quyền Donald Trump sẽ tiếp tục coi trọng mối quan hệ đồng minh với Philippines, đôi bên đang hiện thực hóa các cam kết bằng việc lên kế hoạch nâng cấp căn cứ hải quân Vịnh Oyster. 

Nằm trên bờ biển phía Tây Palawan, Vịnh Oyster đóng vai trò chiến lược quan trọng, giúp rút ngắn đáng kể thời gian di chuyển từ đất liền Philippines đến các khu vực trọng điểm trong Biển Đông, so với xuất phát điểm truyền thống là Puerto Princesa. Từ năm 2020, Manila đã đầu tư xây dựng một bến tàu lớn tại đây, đủ khả năng tiếp nhận các tàu đổ bộ, đồng thời tăng cường bố trí các boongke đạn dược và phương tiện tấn công của thủy quân lục chiến, thể hiện quyết tâm củng cố hiện diện quân sự tại khu vực tranh chấp. 

Thực tế là, hình ảnh vệ tinh từ năm 2022 đến 2024 đã cho thấy lực lượng Philippines gia tăng hiện diện đáng kể tại Vịnh Oyster, bao gồm cả hai tàu tuần tra lớp Cyclone là BRP Valentin Diaz và BRP Ladislao Diwa (được chuyển giao từ Hải quân Mỹ vào năm 2023). Hai tàu này hiện vẫn đang đóng tại căn cứ trên, và riêng chiếc Valentin Diaz đã tham gia tuần tra chung với các lực lượng Mỹ, Nhật Bản và Australia vào tháng 11 năm ngoái. 

Ngoài ra, tại căn cứ Vịnh Oyster, Washington còn hỗ trợ Manila bằng việc triển khai các tàu mặt nước không người lái, bao gồm bốn chiếc T-12 MANTAS và một chiếc Devil Ray T-38, nhằm tăng cường năng lực giám sát và nhận thức tình huống hàng hải. 

Quay trở lại các diễn biến gần đây, Philippines dự kiến sẽ nhận được khoản hỗ trợ từ 1 đến 5 triệu USD từ chính phủ Mỹ vào tháng 6 hoặc tháng 7 năm nay, nhằm nâng cấp cơ sở hạ tầng và năng lực hậu cần cho căn cứ Vịnh Oyster. Dự án này sẽ bao gồm việc lắp đặt một cần cẩu giàn di động năm tấn để vận chuyển tàu dài 24 feet (tương đương khoảng 7,3m) và các phương tiện đường thủy khác; xây dựng hai phòng đa năng dùng làm không gian hội nghị hoặc lưu trữ thiết bị; đồng thời sửa chữa hệ thống hạ thủy tàu hiện hữu (vốn được đánh giá là quá dốc và không phù hợp). 

Đây sẽ là những khoản đầu tư cần thiết để giúp Philippines nâng cao năng lực đối phó với các thách thức ngày càng gia tăng từ Trung Quốc trên Biển Đông, nhất là xung quanh các thực thể gần đảo Thị Tứ. 

Chưa dừng lại ở đó, trong bối cảnh nhạy cảm hiện nay, vào ngày 20/5, Mỹ và Philippines đã tiến hành một cuộc tuần tra chung tại vùng biển Occidental Mindoro và Palawan (khu vực giáp ranh với Biển Đông), trong đó đáng chú ý là sự tham gia lần đầu tiên của lực lượng tuần duyên hai nước. Cuộc tuần tra vừa qua có thể là một bước chuyển từ cách tiếp cận phòng thủ thụ động sang chủ động hiện diện, nhằm răn đe các hành vi cưỡng ép của Trung Quốc, và khẳng định quyền chủ quyền của Philippines trên các vùng biển tranh chấp. 

***

Như vậy, xung đột trên Biển Đông giữa Philippines và Trung Quốc vẫn tiếp diễn, với điểm nóng mới nhất là tại Đá Hoài Ân. Trước tình hình đó, Manila tiếp tục thể hiện tâm thế không chùn bước khi tính đến chiến lược dài hạn hơn, thúc đẩy đàm phán COC, cũng như tăng cường quan hệ với đồng minh thân thiết là Mỹ. 

Trong bối cảnh như vậy, Trung Quốc nhiều khả năng sẽ duy trì cách tiếp cận “chiếm hữu mềm” ở các thực thể tranh chấp như Đá Hoài Ân, thông qua các hành động biểu tượng như giương cờ, thu thập “bằng chứng vi phạm” từ phía Philippines, tổ chức các hoạt động dân sự hóa như thu gom rác, và duy trì lực lượng dân quân biển lảng vảng tại khu vực. Những hành động này được thiết kế để tránh vượt qua ngưỡng gây ra đối đầu vũ trang trực tiếp, nhưng vẫn liên tục gây áp lực, nhằm từng bước củng cố hiện diện thực địa và tạo dựng “thực tế mới” trên biển. 

Mục tiêu dài hạn của Bắc Kinh nhiều khả năng là cắt từng lớp ảnh hưởng của Manila, đẩy quốc gia Đông Nam Á này vào thế phòng ngự bị động, đồng thời làm xói mòn tính hợp pháp của các yêu sách chủ quyền của Philippines thông qua việc tạo dựng hình ảnh “quốc gia quản lý có trách nhiệm”.